Peruko Independentzia

Peruko Independentzia Gerra
Peruko Independentziaren aldarrikapena
Data	1821eko uztailaren 28a (Peruko Independentzia Adierazpena). Gerra 1811 eta 1826 artean garatu zen, tartean, 1824an, Ayacuchoko gudua.
Lekua	Peruko Erregeorderria
Emaitza	Peru espainiar monarkiatik independizatzen da.

Peruko Independentzia kapitulu garrantzitsua izan zen Hispanoamerikako independentzia gerretan. Prozesu historiko eta sozial bat izan zen, gertakari sozial, altxamendu eta gatazka belikoen garai oso bati dagokiona, independentzia politikoa eta Peruko Errepublika espainiar monarkiarekiko estatu independente gisa sortzea eragin zuena, Peruko erregeordetzaren haustura politikoaren eta desagerpenaren ondorioz, hainbat indar askatzaileren konbergentziaren eta armada abertzaleen ekintzaren ondorioz.

Peruko joera independentista baten aurrekaririk urrunenak, Espainiako lehen konkistatzaileetako batzuk Gaztelako erregearen nagusitasunetik askatzeko egindako saiakeretan nabari daitezke. Ondoren, XVIII. mendean zehar, domeinu kolonialaren eta agintari kolonialen aurkako mugimendu eta adierazpen indigena ugari gertatu ziren, horietako batzuk benetako matxinada bihurtu zirelarik. Borboien erreformen aplikazioak, ezinegona eta desadostasuna areagotu zituen, Tupac Amaru II.aren matxinadarekin eztanda egingo zuena, erregeordetzako agintarien errepresio bortitz batekin amaitu zena, herritarren artean nahigabea ezkutuan mantendu zen arren. Mugimendu horiek Peruko eta Amerikako beste herrialde batzuetako buruzagi eta herriak protagonista dituen emantzipazioaren aurrekaritzat hartu behar ote diren eztabaidatzen da.

Frantziak Espainia inbaditu zuenean, Karlos IV.a Espainiakoak eta bere seme Fernando VII.ak tronuari uko egin zioten Napoleón Bonaparte frantziar enperadorearen mesedetan, nork koroa bere anaia Jose Bonaparteri eman zion. Frantziaren okupazioaren ondorioz, Espainiaren altxamendua gertatu zen, eta, Espainiako Amerikako zenbait tokitan, gobernu batzorde autonomoak sortu ziren, ordena koloniala aldatu nahi izan gabe nagusitasuna lortzeko. Orduan, José Fernando de Abascal erregeordeak Peruko Errege Armada eta Peruko erregeordetza erabili zituen kontrairaultzaren oinarri bezala, Peru Garaia, Quito, Txile eta Rio de la Platako abertzaleen aurka. Peruko lehen matxinada autonomoak 1811tik aurrera sortu ziren, indigenen nahigabeen eta kreoleen Rio de la Platako iraultzarekiko elkartasuneko testuinguruan, baina ez zuten lortu herrialdearen askatasuna lortzea.

1820an, José de San Martín jeneral argentinarraren agindupean zegoen Peru Askatzeko Espedizioa Perun lehorreratu zen Txiletik zetorrela. Limako errealistak erretiratu zirenean, San Martin jeneralak Peruko Estatuaren independentzia aldarrikatu zuen 1821eko uztailaren 28an, eta bere Protekturatupean sortu zen herrialdeko lehen Kongresu Konstituziogilea. Maynasko Gerraren ondoren, Peruko ekialdea baketu zen 1822an. Simón Bolivar askatzailearen proiektu bateratzaileari aurre egiteari uko egin zionez, San Martinek Perutik alde egin behar izan zuen, errepublika gazteak emaitza zalantzagarriko gerra bat mantentzen zuen bitartean herrialdearen barruko redukto errealisten aurka, egoera honek iparraldeko korronte askatzailea Perura iristea ahalbidetzen duelarik. Azkenik, 1824an, Junín eta Ayacuchoko guduak gertatu ziren, armada errealistaren kapitulazioarekin eta Peruko erregeordetzaren amaierarekin amaitu zirenak.

Peruren independentziarekin batera, 1825eko apirilean, Peru Garaiko Sucreko kanpaina amaitu zen, eta, urte bereko azaroan, Mexikok, San Juan Ulúakoaren gotorleku espainiarraren kapitulazioa lortu zuen Ipar Amerikan. Azkenik, 1826ko urtarrilean, Callao eta Chiloé Espainiako barrutiak erori ziren. Espainiak uko egiten die 1836an Amerikako Amerikako kontinente-domeinu guztiei.

Independentziaren emaitzak askotarikoak izan ziren: politikoki Espainiarekiko menpekotasuna eten zen, arlo ekonomikoan Europarekiko menpekotasuna mantendu zen, eta arlo sozialean indigenei lurrak kentzea areagotu egin zen errepublikaren garaian. Etxeko langile indigena modu ankerrean tratatua izan zen, baita XX. mendeko lehen hamarkadetan ere. Populazio honek 1821eko abuztuak 27an errepublikaren jaiotza berean hiritartasuna lortu zuen, hala ere, XXI. mendean oraindik ere benetako gizarte demokratiko bat eraikitzen jarraitzen da, non giza eskubideen erabateko bermea eta errespetua posible den.